Największy gród w powiecie zlokalizowany. Na tropie krzyżackich tajemnic

Kolejny koncentryczny kształt wyłonił się z laserowej mgły punktów. Okazuje się, że powiat inowrocławski wciąż zaskakuje i odsłania enigmatyczne znaki przeszłości. Tym razem rzecz dotyczy Murzynna.

Archeologiczna ekspedycja kujawska mogłaby dziś przybierać formę wirtualną, choć oczywiście wymaga terenowej weryfikacji. Niedawno pisałem o nieznanym grodzisku w Więcławicach, a już kilka dni po artykule przypomniał o swym istnieniu duży stary gród w Murzynnie. Wyłonił się spod kotary elektronicznych punktów i powłoki starej ziemi.

Na trop istnienia tego grodu naprowadziła intuicja – wiadomo było, że już po połowie XIII wieku wieś znalazła się w posiadaniu Krzyżaków. Do dziś we wschodniej części wsi znajduje się dość szeroki i głęboki ślad po fosie, utrudniającej niegdyś dostęp do obronnego folwarku. Patrząc na rozmiary tego wykopu, sugerować można, że planowana była tu również budowa zamku. Krzyżackie Murzynno leżało na półwyspie. Dziś po okalającym miejscowość jeziorze niewiele jest śladów, zostały tu i ówdzie rozlewiska na polach i wąskie strumienie. Nieckę jeziorną i wyspowy charakter wsi dobrze pokazuje jednak LiDAR. Na skanach widać, że dawna posiadłość krzyżacka była wydzieloną częścią półwyspu, z pewnością do posiadłości braci zakonnych prowadził system mostów.

Istnienie pozostałości po Krzyżakach nie stanowi jednak odkrycia. Kilka lat temu wyczerpująco – jak na istniejący stan badań dotyczący stanowiska 93 – napisał Marcin Danielewski. Teraz nowością w badaniach mogłoby okazać się to, co udało się zobaczyć po przeciwległej stronie półwyspu, w zachodniej części wsi. Wąska asfaltowa droga prowadzi w górę, w stronę cmentarza. Znajduje się on za dość wysokim obwałowaniem, przed którym przepływa strumień.

Dopiero spojrzenie z lotu ptaka i przeskanowanie laserowe terenu uświadomiło, że droga przechodzi przez teren dużego dawnego grodu, wiele wskazuje na to, że największego w powiecie inowrocławskim. Długość obiektu od wału zachodniego do wschodniego to prawie 210 metrów, taki sam wymiar ma długość wału wschodniego z południa na północ. Większego do tej pory grodziska nie znaleziono.

Między wałami dawnego grodu, na terenie majdanu znaleźć można dużo fragmentów średniowiecznej ceramiki. W historii badań archeologicznych dokonywano tu kiedyś powierzchniowego badania (stanowisko 125) i określono wynik jako średniowieczny punkt osadniczy. Nie widziano jednak wówczas kształtu grodu (teren nie funkcjonuje więc jako grodzisko). Tymczasem istnienie obwałowań i ceramiki jest powodem do podjęcia pilnych działań ratowniczych, prawnych i badawczych.

Jaką rangę miał ten gród? Czy istniał w tym samym czasie, gdy po drugiej stronie półwyspu zaczynają swój obronny dwór wznosić Krzyżacy (od ok. połowy XIII wieku)? A może jest dużo starszy? Kształt sugeruje, że mamy do czynienia z grodem wczesnośredniowiecznym, ale do kiedy istniał? Czy pojawienie się Krzyżaków wyznacza jego kres, czy też korzystali oni z jego umocnień – przechodząc z jednej strony półwyspu (wyspy?) na drugą? A może to ten potężny gród jest związany z wydarzeniami historycznymi znanymi z podręczników?

Wiadomo, że to właśnie w Murzynnie doszło do przekazania akt słynnego procesu sądowego z 1321 roku, w którym zażądano od Krzyżaków zwrócenia Pomorza Gdańskiego. Wzmiankuje się także Murzynno w kontekście traktatu kaliskiego z 1343 roku, kiedy to król Kazimierz Wielki spotkał się na znajdującej się w pobliżu łące z wielkim mistrzem krzyżackim Ludolfem König. Murzynno (niegdyś funkcjonowały nazwy Murin, Morin, Moryn, Murzin) odegrało też znaczącą rolę podczas relacji polsko-krzyżackich po bitwie pod Grunwaldem.

W źródłach wspomina się, że tę enklawą krzyżacką na Kujawach (być może najważniejszą) określano jako castrum (czyli miejsce warowne, ufortyfikowane). Czy chodziło o wschodnią część półwyspu, gdzie do dziś są fosy, czy też o zachodnią, gdzie istnieją właśnie namierzone ślady wałów dużego grodu? Badania historyków (Sławomir Jóźwiak, Krzysztof Kwiatkowski) dowodzą, że domena krzyżacka w Murzynnie składała się z trzech części: Starego Murzynna lokowanego na prawie polskim, Nowego Murzynna lokowanego na prawie chełmińskim i folwarku krzyżackiego. Byłby więc odnaleziony teraz gród tożsamy ze Starym Murzynnem?

Dużo pytań, ogrom wyzwań przed archeologami. Z pewnością Murzynno jest wsią zupełnie wyjątkową. Ile tak miałych wiosek może pochwalić się pozostałościami fortyfikacji krzyżackiej i potężnego grodu? Pomijam kwestię znanych osób w Murzynnie urodzonych i historii kościoła, który znajduje się pomiędzy wschodnią i zachodnią częścią dawnego, słabo dziś czytelnego półwyspu. Miejsce z historią i tajemnicą.

Ponownie dziękuję Marcinowi Danielewskiemu (nie tylko za artykuł, ale również konsultacje) oraz Tomaszowi Wiktorzakowi za kolorowe opracowanie skanów LiDAR.

Łukasz Oliwkowski